آیه 176 سوره اعراف

وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ (176)

وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها: و اگر مى‌خواستيم هر آينه بلند مرتبه مى‌نموديم آن عالم به آيات را به سبب ملازمت او با آيات منزله يا كلمات مشتمله بر اسم اعظم يا معجزات باهره صادره از حضرت خاتم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و به‌

جلد 4 صفحه 241

منازل ابرار و مساكن اخيار او را مى‌رسانديم، وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ‌:

و لكن او بواسطه دنائت همت و عدم تأمل و تفكر، در آن ميل نمود به حضيض دنائت و سفالت دنيا، و آن را بر آخرت اختيار نمود، وَ اتَّبَعَ هَواهُ‌: و پيروى كرد هواى نفس خود را در ايثار دنيا و اعراض از مقتضيات آيات كه آن رضاى ما و مغفرت و نعيم جنت است.

نكته: گرچه ظاهر حال «اعرض عنها» بود، لكن عدول به: أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ‌، به جهت تنبيه است بر مبالغه كه آنچه حامل او شد اتباع هوى و اشعار بر آنكه دنيا رأس هر خطيئه است.

بعد از آن حق تعالى براى او و امثال او، ضرب المثلى فرمايد:

فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ‌: پس مثل و صفت او در خست و دنائت مرتبه، مانند مثل و صفت اخس و اخبث حيوانات سگ در احسن احوال او، إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ‌: اگر حمله كنى بر او و برانى او را، زبان از دهن بيرون افكند، أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ‌: يا اگر واگذارى او را و نرانى، همان زبان از دهن بيرون آورد، يعنى همچنانكه راندن و نراندن سگ نسبت به او يكسان و در هيچ حال صفت خود را ترك نكند، بلعم سگ صفت نيز همين حال دارد كه در هيچ زمانى از خساست و دنائت خود بيرون نرود، نه به اعلام در خواب، و نه به توقف حيوان؛ و امثال بلعم نيز هر چند آيات داله و مواعظ حسنه برآنها خوانده شود، ديدن و نديدن آيات و شنيدن و نشنيدن، مواعظ نزد آنها على السويه است، چنانكه سگ در حال گرسنگى و سيرى و رنج و راحت مساوى است در زبان بيرون آوردن.

در مجمع قال ابو جعفر عليه السّلام: الاصل فى ذلك بلعم، ثمّ ضربه اللّه مثّلا لكلّ مؤثر هويه على هدى اللّه من اهل القبلة. «1» حضرت باقر عليه السّلام فرمايد:

اصل در مثال بلعم پس ضرب المثل فرموده خداوند براى هر كسى كه اختيار كند هواى خود را بر هدايت الهى از اهل قبله.

تنبيه: آيه شريفه از اشدّ آيات است بر اهل علم مطلقا، حتى عالم به چند مسئله؛ زيرا اين عالم به كتاب سماوى بعد از رسيدن به مرتبه عليا به سبب دارا

«1» مجمع البيان، جلد دوّم، صفحه 500.

جلد 4 صفحه 242

شدن اسم اعظم و دعوت مستجابه، چون متابعت هوى نمود منسلخ شد از دين، و گرديد در پستى به درجه سگ. و اين دال است بر آنكه هر كه نعمت الهى بر او اكثر باشد، چون معرض از متابعت هدى و مقبل به هوى شود، بعد او از رحمت اعظم الهى است. و مؤيد اين حديث شريف نبوى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: من ازداد علما و لم يزدد هدى لم يزدد من اللّه الّا بعدا: «1» هر كه زياد شود او را علم، و زياد نشود او را هدايت، زياد نشده است از خدا مگر دورى.

و اين تمثيل واقع شده به اخس و اخبث حيوانات سگ، آن هم اخس كلاب، سگ لاهث. و در تقرير اين تمثيل وجوهى است:

اول- هر حيوانى در حال رنج و عطش زبان بيرون آورد الاكلب لاهت، كه در همه حال زبان بيرون آورد به عادت اصليه و طبيعت خسيسه نه به جهت حاجت و ضرورت، پس همچنين هر كه را عطا فرمود خداى تعالى علم و دين و غنا از تعرّض اوساخ اموال مردم، بعد او مايل به دنيا شود و بياندازد خود را در آن؛ مى‌باشد حال او مانند حال سگ لاهث از حيث مواظب بودن بر عمل خسيس و فعل قبيح به صرف طبيعت رديّه و نفس خبيثه به جهت حاجت و ضرورت.

دوم- آنكه شخص عالم وقتى توسل نمايد به علمش به دنيا و طلب آن و اين، به سبب آنست كه وارد كند بر مردم انواع علوم و ظاهر كند نزد آنها فضائل و مناقب خود را، و شكى نيست نزد بيان اين كلمات و تقرير عنوانات، بيرون آورد لسانش را و خارج كند او را به جهت خاطر شدت اهتمام به اخراج آنچه در قلب او است از باب وفور حرص به طلب دنيا؛ پس حالش شبيه به حالت اين سگ مى‌باشد كه لا ينقطع زبانش را در آورد به سبب خست و دنائت و رذالت طبع.

سوم- آنكه سگ لاهث هميشه اين هيئت براى او است، همينطور انسان حريص دائما حرص او باقى است، چنانچه اين سگ اگر شدت يابد زبان بيرون آورد، و اگر راحت شود باز زبان بيرون آورد؛ همچنين حريص ضال، اگر وعظش نمائى ضال، و اگر موعظه نكنى ضال باشد به سبب رذالت طبعيه و

«1» بحار الانوار، جلد 2، كتاب العلم، صفحه 37، حديث 50.

جلد 4 صفحه 243

خبائث كسبيه؛ فتأمّل أيّها العاقل.

ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا: اين مثل مثل قومى است كه از روى جحود و استكبار تكذيب كردند آيات ما را كه قرآن است. مراد اهل مكه يا يهود يا عموم مكلفين مكذبين است. فَاقْصُصِ الْقَصَصَ‌: پس بخوان بر ايشان قصه‌ها و واقعات سالفه را و از جمله آنها واقعه كسى است كه منسلخ شد از او آيات در حين اعراض، لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ‌: براى آنكه تفكر و تدبر نمايند تا پند پذير شوند.

سوره الأعراف «7»: آيات 175 تا 178

وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْناهُ آياتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطانُ فَكانَ مِنَ الْغاوِينَ (175) وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ (176) ساءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ أَنْفُسَهُمْ كانُوا يَظْلِمُونَ (177) مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِي وَ مَنْ يُضْلِلْ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ (178)

ترجمه‌

و بخوان بر آنها خبر آنكه داديم باو آيتهاى خودمان را پس بيرون رفت از آنها و پيروى كرد او را شيطان پس بود از گمراهان‌

و اگر ميخواستيم هر آينه برترى ميداديم او را بآنها ولى او ميل كرد بسوى زمين و پيروى كرد دلخواه خود را پس مثل او مانند مثل سگ است كه اگر حمله كنى بر او زبان از دهان در آورد و اگر واگذاريش زبان از دهان در آورد اين مثل گروهى است كه تكذيب نمودند آيتهاى ما را پس نقل كن حكايت را باشد كه آنها تفكّر نمايند

بدند در مثل گروهى كه تكذيب نمودند آيتهاى ما را و بر خودهاشان بودند كه ستم ميكردند

كسيرا كه هدايت كند خدا او هدايت شده است و كسانيرا كه گمراه كند پس آنگروه ايشانند زيانكاران.

تفسير

قمى ره فرموده نازل شده است در باره بلعم بن باعورا كه از بنى اسرائيل بود

جلد 2 صفحه 494

و باو عطا شده بود علم بعضى از كتب سماوى و در مجمع از امام باقر (ع) نقل نموده كه اصل در آن بلعم است ولى خداوند مثل زده است بآن براى هر كس كه هواى نفس او را از راه هدايت باز دارد از اهل قبله و عيّاشى از آنحضرت نقل نموده كه مثل مغيرة بن شعبه مثل بلعم است كه باو تعليم شده بود اسم اعظم و در اين آيه از او خبر داده شده و قمى ره از حضرت رضا (ع) نقل نموده كه عطا شده بود به بلعم بن باعورا اسم اعظم و بآن اسم دعا ميكرد و اجابت ميشد پس مايل شد بفرعون و چون او بطلب حضرت موسى بيرون آمد از بلعم خواهش نمود كه دعا كند خدا آنحضرت را بحبس فرعون در آورد پس بلعم سوار الاغش شد كه بطلب حضرت موسى بيرون رود آنحيوان از حركت باز ماند و هر چه زد حركت نكرد تا بامر خداوند بزبان آمد و گفت چرا مرا ميزنى ميخواهى من با تو بيايم تا نفرين كنى در باره پيغمبر خدا و پيروانش ولى او بقدرى آنحيوانرا زد كه كشت و اسم اعظم از زبانش منسلخ شد و اين است مراد از فانسلخ منها در اين آيه و اينكه فرموده شيطان پيروى از او نمود و نفرموده او پيروى از شيطان كرد براى اين نكته است كه او در بدو امر از علما و عبّاد بود شيطان مدتها تعقيب از او نمود تا او را بدام آورد ولى از اوّل نام او در دفتر الهى جزء گمراهان ثبت بود و اگر مشيّت الهى تعلّق گرفته بود برفعت مقام او ميرساند او را ببركت آن آيات كتاب كه ميدانست يا اسم اعظم بمقامات علماء ابرار ولى او ميل نمود بخلود در دنياى دنىّ و فراموش كرد دار باقى را و متابعت نمود از هواى نفس خود و امر فرعون و رضاى او را بر رضاى خداوند ترجيح داد پس مثل او و امثال او مثل سگ است كه اگر متعرض او شوى و حمله كنى براى طرد و زجرش زبان خود را از دهن بيرون ميآورد و بشدّت نفس ميكشد و بانك ميكند و اگر آنرا بحال خود واگذارى باز اين كار را دارد اين قبيل اشخاص هم اگر بآنها علم و دانش عطا شود يا بموعظه و نصيحت از اعمال قبيحه منع و زجر شوند با آنكه بحال جهل باقى باشند و كسى متعرض آنها نشود بحالشان يكسان است خبث طينت و دنائت طبع و قصور همّت آنها نميگذارد در هيچ حال بسعادت و كرامت و اصل شوند و ضرر اعمالشان بخودشان عائد ميشود و معنى اضلال خداوند مكرر بيان شده است و قصص بفتح قاف بمعنى قصّد و قصص بكسر جمع آنست.

وَ لَو شِئنا لَرَفَعناه‌ُ بِها وَ لكِنَّه‌ُ أَخلَدَ إِلَي‌ الأَرض‌ِ وَ اتَّبَع‌َ هَواه‌ُ فَمَثَلُه‌ُ كَمَثَل‌ِ الكَلب‌ِ إِن‌ تَحمِل‌ عَلَيه‌ِ يَلهَث‌ أَو تَترُكه‌ُ يَلهَث‌ ذلِك‌َ مَثَل‌ُ القَوم‌ِ الَّذِين‌َ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَاقصُص‌ِ القَصَص‌َ لَعَلَّهُم‌ يَتَفَكَّرُون‌َ (176)

و ‌اگر‌ ميخواستيم‌ بلعم‌ ‌را‌ بمقام‌ رفيع‌ بتوسط آياتي‌ ‌که‌ باو داديم‌ ميبرديم‌ لكن‌ ‌او‌ بدنيا علاقه‌مند شد و هواي‌ نفس‌ ‌او‌ ‌را‌ تابع‌ ‌خود‌ كرد ‌پس‌ مثل‌ ‌او‌ مثل‌ كلب‌ ‌است‌ ‌اگر‌ ‌او‌ ‌را‌ براني‌ پارس‌ ميكند و ‌اگر‌ ‌هم‌ ‌او‌ ‌را‌ واگذاري‌ پارس‌ ميكند اينست‌ مثل‌ قومي‌ ‌که‌ تكذيب‌ آيات‌ ‌ما ‌را‌ ميكنند ‌پس‌ ‌اينکه‌ قصّه‌ها و حكايات‌ ‌را‌ ‌براي‌

جلد 8 - صفحه 32

قوم‌ بيان‌ فرما ‌باشد‌ ‌که‌ بفكر بيابند.

وَ لَو شِئنا لَرَفَعناه‌ُ بِها تفضلات‌ الهي‌ پي‌ ‌در‌ پي‌ ببندگان‌ ‌خود‌ ميرسد مشروط ‌به‌ اينكه‌ بنده‌ رو بخدا رود ‌هر‌ چه‌ قربش‌ بيشتر شود عنايات‌ ‌او‌ بيشتر شامل‌ حال‌ بنده‌ ميشود و موانعي‌ ايجاد نكند ‌که‌ ‌اگر‌ ايجاد كرد ديگر مورد تفضل‌ نيست‌، معناي‌ و ‌لو‌ شئنا ‌يعني‌ ‌اگر‌ خواسته‌ بوديم‌ ‌هر‌ آينه‌ ‌او‌ ‌را‌ ‌يعني‌ بلعم‌ باعورا ‌را‌ ‌هر‌ آينه‌ بآن‌ آياتي‌ ‌که‌ باو عنايت‌ كرده‌ بوديم‌ درجه‌ و مقامش‌ ‌را‌ بالا ميبرديم‌ ‌يعني‌ ‌تا‌ مادامي‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌ما ‌بود‌ ‌ما ‌هم‌ ‌با‌ ‌او‌ بوديم‌.

لكِنَّه‌ُ أَخلَدَ إِلَي‌ الأَرض‌ِ ‌که‌ دنياپرست‌ شد و علاقة بزخارف‌ دنيا پيدا كرد ‌که‌ ‌اينکه‌ يكي‌ ‌از‌ موانع‌ ‌است‌ زيرا دنيا ضدّ آخرت‌ ‌است‌ و وجود ضدّ مانع‌ ‌از‌ وجود ضدّ آخر ‌است‌ وَ اتَّبَع‌َ هَواه‌ُ مانع‌ ديگر ‌است‌ ‌که‌ متابعت‌ هواي‌ نفس‌ ‌باشد‌ و ‌او‌ ‌را‌ خداي‌ ‌خود‌ شمارد أَ فَرَأَيت‌َ مَن‌ِ اتَّخَذَ إِلهَه‌ُ هَواه‌ُ وَ أَضَلَّه‌ُ اللّه‌ُ عَلي‌ عِلم‌ٍ الاية جاثيه‌ ‌آيه‌ 22.

فَمَثَلُه‌ُ كَمَثَل‌ِ الكَلب‌ِ إِن‌ تَحمِل‌ عَلَيه‌ِ يَلهَث‌ أَو تَترُكه‌ُ يَلهَث‌ سگ‌ ‌با‌ ساير حيوانات‌ فرق‌ دارد ‌اگر‌ ‌او‌ ‌را‌ براني‌ و دور كني‌ پارس‌ ميكند و ‌اگر‌ بخود بگذاري‌ باز پارس‌ ميكند، دنياپرستان‌ ‌هم‌ ‌اگر‌ خداوند بآنها مال‌ و جاه‌ و مقام‌ دهد طغيان‌ و سركشي‌ ميكند إِن‌َّ الإِنسان‌َ لَيَطغي‌ أَن‌ رَآه‌ُ استَغني‌ علق‌ ‌آيه‌ 7 و 8، و ‌اگر‌ بفقر و بلا و مرض‌ و ذلت‌ مبتلا شوند دست‌ ‌از‌ دين‌ برميدارند.

ذلِك‌َ مَثَل‌ُ القَوم‌ِ الَّذِين‌َ كَذَّبُوا بِآياتِنا كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ بانبياء و قرآن‌ و معجزات‌ صادره‌ ‌از‌ ‌آنها‌ و اوصياء ‌آنها‌ و مقدسات‌ دين‌ ‌که‌ همه‌ آيات‌ الهي‌ هستند نميآورند و تمام‌ ‌آنها‌ ‌را‌ تكذيب‌ ميكنند اينست‌ مثل‌ ‌آنها‌ فَاقصُص‌ِ القَصَص‌َ قصه‌ حكايات‌ غريبه‌ و عجيبه‌ ‌است‌ و حكايات‌ قرآن‌ ‌از‌ آدم‌ و ملائكه‌ و شيطان‌ و نوح‌ و ابراهيم‌ و لوط و شعيب‌ و موسي‌ و عيسي‌ و قوم‌ ‌آنها‌ و قضاياي‌ مشركين‌ و پيغمبر و مسلمين‌

جلد 8 - صفحه 33

تمام‌ ‌از‌ عجائب‌ و غرائب‌ ‌است‌ اينها ‌را‌ گوشزد امت‌ نما لَعَلَّهُم‌ يَتَفَكَّرُون‌َ اميد ‌است‌ بفكر بيفتند فكر ترتيب‌ مقدمات‌ و ادله‌ و براهين‌ ‌است‌ ‌براي‌ اخذ نتيجه‌، سبزواري‌ ميگويد (الفكر حركة ‌الي‌ المبادي‌ و ‌من‌ مبادي‌ ‌الي‌ المرادي‌) قصص‌ سابقين‌ دليل‌ ‌است‌ ‌بر‌ اينكه‌ ‌اگر‌ ‌ما ايمان‌ و عمل‌ صالح‌ داشته‌ باشيم‌ سعادتمند ميشويم‌ و ‌اگر‌ كفر و فساد و عصيان‌ داشته‌ باشيم‌ بشقاوت‌ و بليات‌ دچار ميشويم‌.

]

اشاره

(آیه 176))- در این آیه این موضوع را چنین تکمیل می‌کند که «و اگر می‌خواستیم (می‌توانستیم او را در همان مسیر حق به اجبار نگاه داریم) و به وسیله آن آیات و علوم، مقام والا بدهیم» (وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها).

ولی مسلّم است که نگاهداری اجباری افراد در مسیر حق با سنّت پروردگار که سنّت اختیار و آزادی اراده است، سازگار نیست و نشانه شخصیت و عظمت کسی نخواهد بود، لذا بلافاصله اضافه می‌کند:

ما او را به حال خود رها کردیم «و او به پستی گرایید و از هوای نفس پیروی کرد» (وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ).

سپس این شخص را تشبیه به سگی می‌کند که همیشه زبان خود را همانند حیوانات تشنه بیرون آورده، می‌گوید: «او همانند سگ است که اگر به او حمله کنی دهانش باز و زبانش بیرون است و اگر او را به حال خود واگذاری باز چنین است» (فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ).

او بر اثر شدت هوی پرستی و چسبیدن به لذات جهان ماده، یک حال عطش نامحدود و پایان ناپذیر به خود گرفته که همواره دنبال دنیاپرستی می‌رود، همچون یک «سگ هار» که بر اثر بیماری هاری حالت عطش کاذب به او دست می‌دهد و در هیچ حال سیراب نمی‌شود.

سپس اضافه می‌کند که: «این مثل (مخصوص به این شخص معین نیست، بلکه) مثالی است برای همه جمعیتهایی که آیات خدا را تکذیب کنند» (ذلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا).

«این داستان را برای آنها بازگو کن، شاید در باره آن بیندیشند» و مسیر صحیحی را پیدا کنند (فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ).

ج2، ص113

بعلم باعورا دانشمند دنیاپرست و منحرف

از بسیاری از روایات و کلمات مفسران می‌شود که منظور از این شخص مردی به نام «بلعم باعورا» بوده، که در عصر موسی زندگی می‌کرد و از دانشمندان و علمای مشهور بنی اسرائیل محسوب می‌شد، و حتی موسی از وجود او به عنوان یک مبلّغ نیرومند استفاده می‌کرد، و کارش در این راه آن قدر بالا گرفت که دعایش در پیشگاه خدا به اجابت می‌رسید، ولی بر اثر تمایل به فرعون و وعد و وعیدهای او از راه حق منحرف شد و همه مقامات خود را از دست داد، تا آنجا که در صف مخالفان موسی قرار گرفت.